prof. dr hab. Jerzy Ginalski

Profesor w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie. Jako emerytowany profesor zwyczajny Wydziału Form Przemysłowych ASP w Krakowie nadal prowadzi zajęcia projektowe i kieruje studiami niestacjonarnymi na krakowskiej uczelni. Korzystając z doświadczeń 15 lat praktyki konstruktora (aparatura laboratoryjna i pomiarowa) i 40 lat praktyki w projektowaniu wzornictwa (aparatura, nadwozia autobusów i samochodów) oraz 5-letniej współpracy z Metropolitan University i  National College of Art and Design w Dublinie jest od początku lat 90-tych pionierem design managementu w kształceniu polskich projektantów. Współautor książek „Rozwój nowego produktu” i ” Design management i zarządzanie wzornictwem oraz autor wielu publikacji w czasopismach krajowych i zagranicznych. Autor patentów i wzorów.

Znaczenie ekologicznych kryteriów designu

Spójrzmy na cały cykl istnienia produktu, od jego powstania do likwidacji. Biorą w nim udział różni uczestnicy: projektant wzornictwa, przedstawiciel świata biznesu, czyli inwestor, producent realizujący projekt produktu, system dystrybucji (marketing, sprzedaż hurtowa i detaliczna, transport i magazynowanie), oraz ci, dla których produkt jest przeznaczony, czyli nabywca i użytkownik. Pożądanym ideałem jest zgodna współpraca inwestora, projektanta, producenta i dystrybutora, w dążeniu do wspólnego celu, jakim jest zaspokojenie potrzeb i oczekiwań nabywców i użytkowników. Niełatwo to osiągnąć, bo każdy z uczestników ma inne partykularne cele i inną hierarchię kryteriów designu. Dla pokazania tych rozbieżności posłużyłem się poniżej przedstawioną macierzą kryteriów designu.

Poszczególne komórki pola macierzy reprezentują analityczne kryteria oceny produktu i własności kryterialne określane na podstawie wiedzy z różnych dziedzin nauki, a osobna, wyróżniona ramką komórka reprezentuje celowość, czyli sens istnienia produktu, jako nadrzędne, syntetyczne kryterium wartości designu. Do szacunkowej oceny wartości designu wystarczy kryterium syntetyczne, gdy jednak spróbujemy uzasadnić decyzję oceny, przydadzą się kryteria analityczne.

Projektant, tworząc projekt produktu, bierze pod uwagę wszystkie kryteria, zarówno nadrzędne kryterium celowości, jak i szczegółowe kryteria analityczne. Warto zastanowić się, które z nich mają największe znaczenie dla pozostałych uczestników cyklu istnienia produktu.

Punkt widzenia nabywcy

Lista kryteriów jakości w istotny sposób wpływających na decyzję zakupu produktu jest skromna. Nabywca, nawet jeśli długiego namyśla się przed zakupem, bynajmniej nie opiera decyzji na systematycznej ocenie według kryteriów analitycznych. Decydującą rolę gra potrzeba (obojętne, czy to racjonalna potrzeba, czy zachcianka), łatwość obsługi, należąca do kryteriów ergonomicznych, oraz czynniki ekonomiczne, a więc cena, oraz dające się przewidzieć koszty eksploatacji, z uwzględnieniem kontekstu sytuacji zakupu i stosowności do kieszeni nabywcy. W tym wypadku na pierwszy plan wysuwa się atrakcyjność wyglądu produktu, czyli zdolność do przyciągnięcia uwagi, zainteresowania produktem i zachęcenia nabywcy. Inne kryteria, a w tym m.in. kryteria ekologiczne, można powiedzieć, że umykają uwadze nabywcy. Energochłonność produktu w procesie użytkowania w oczach nabywcy przekłada się na koszt eksploatacji, co sprowadza ją do kryteriów ekonomicznych. Świadomość potrzeby segregacji śmieci wynika nie tyle z głębokiego przekonania, ile z kwestii kosztów wywozu, a zatem znów z kryterium ekonomicznego. O energochłonności w procesie produkcji nabywca nie wie nic i nie musi zawracać sobie tym głowy.

Biorąc pod uwagę ogół różnych względów skłaniających nabywcę do zakupu, można uznać potrzebę (w jej szerokim rozumieniu) za decydujące kryterium jakości wzorniczej.

Punkt widzenia użytkownika

Dla użytkownika kryterium atrakcyjności staje się mniej ważne – atrakcyjność ma działanie chwilowe, a po krótszym lub dłuższym czasie użytkownik przyzwyczaja się i produkt przestaje być atrakcyjny. Ważniejsze jest dobre spełnianie funkcji (czyli po prostu „funkcjonalność”), oraz ujawniające się w użyciu właściwości ergonomiczne, estetyczne i semantyczne, sprawiające że produkt jest wygodny, łatwy w obsłudze, bezpieczny, podoba się i jest lubiany przez użytkownika. Ze zrozumiałych względów znaczenie mają również czynniki ekonomiczne.

Syntetycznym kryterium jakości designu w oczach użytkownika jest stosunek wartości (nie tylko wymiernej), jaką produkt ma dla niego produkt, do kosztów nabycia, instalacji i eksploatacji.

Punkt widzenia inwestora

Dla inwestora, który podejmuje ryzyko finansowania przedsięwzięcia rozwojowego najistotniejsze są kryteria ekonomiczne: atrakcyjność szansy rynkowej, przewidywany czas zwrotu nakładów wstępnych, przewidywalny wymiar zysku i przewidywany czas życia produktu na rynku, a także stosowność dostępnej technologii. Pozostałe kryteria praktycznie nie są brane pod uwagę. Inwestor nie musi być jednocześnie wytwórcą produktu: może to być np. bank finansujący przedsięwzięcie.

Syntetycznym kryterium jest czas i skala zwrotu wyłożonego kapitału.

Punkt widzenia producenta

Producent jest zainteresowany przede wszystkim kryteriami technicznymi decydującymi o zdolności do realizacji przedsięwzięcia i ekonomicznymi (opłacalnością, wysokością zysku). Znaczenie mają także kryteria ergonomiczne, które w tym wypadku ograniczają się głównie do zagadnień bezpieczeństwa i higieny pracy, oraz wpływu na wydajność pracy. Do celów producenta należy także spełnienie wymagań ekologicznych. Można jednak odnieść wrażenie, że wzgląd na ten cel jest poniekąd wymuszony, ponieważ do działań na rzecz ochrony środowiska naturalnego zmuszają producenta regulacje prawne, będące skutkiem rosnącej świadomości społeczeństwa o potrzebie ochrony zasobów naturalnych, a do działań ograniczających zużycie energii i surowców – przede wszystkim względy ekonomiczne.

Syntetyczne kryterium jakości dla producenta to budowanie i utrzymywanie mocnej marki, mającej znaczenie dla pozycji rynkowej firmy.

Punkt widzenia systemu dystrybucji

System dystrybucji obejmuje sprzedaż hurtową i detaliczną, magazynowanie i transport, wraz z działalnością promocyjną. Główne z punktu widzenia dystrybucji kryteria mają wymiar ekonomiczny, przede wszystkim wymiar marży hurtowej i detalicznej. Do ekonomicznych celów należą również kryterium atrakcyjności (skuteczność promocji produktu) i kryterium techniczne (właściwości techniczne produktu wpływające na zabezpieczenie produktu w transporcie i magazynowaniu, oraz umożliwiające racjonalną gospodarkę opakowaniami).

Syntetycznym kryterium jakości dla dystrybutora jest budowanie i utrzymywanie mocnej marki handlowej, która ma znaczenie dla długotrwałości pozycji rynkowej produktu.

W świetle powyższych rozważań spośród 42 komórek macierzy aż 28 pozostaje w polu zainteresowania jedynie projektanta wzornictwa – pozostali uczestnicy procesu rozwoju przywiązują do nich mniejszą wagę i uwzględniają je niejako pod przymusem, wobec konieczności spełnienia wymagań urzędowych, a nie z przekonania o ich ważności. Ekologiczne kryteria zaliczają się do tych pomijanych na listach partykularnych celów wszystkich – w wyjątkiem designu – uczestników rozwoju nowego produktu. Jedynie dla projektantów wzornictwa są one równoważnymi w całym zestawie kryteriów. Przyczyn można szukać w tym, że koszty uchybień w spełnieniu wymagań ekologicznych zazwyczaj nie obciążają ich sprawcy, lecz są one ponoszone przez całe społeczeństwo. Dlatego dbałość o ochronę środowiska oraz racjonalną gospodarkę nieodnawialnymi zasobami energii i surowców wymaga docenienia roli designu w procesie rozwoju nowego produktu.